Το ιστορικό σπήλαιο της Ανώπολης

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΑΝΩΠΟΛΗΣ

(Σπήλαιο του Νικηφόρου)

Του Φρίξου Κουμαρτζή

Το σπήλαιο της Ανώπολης με τα σπήλαια του Μελιδονίου, της Μιλάτου και της Κρυονερίδας αποτελούν ιστορικά σπήλαια με σφαγές αμάχων από τους Τούρκους κατακτητές. Χαρακτηρίστηκαν επίσημα ιστορικά εκτός από το Σπήλαιο της Ανώπολης, που καμιά υπηρεσία δεν ζήτησε να χαρακτηριστεί ιστορικό, παρά τις γραπτές ενημερώσεις τους από τοπικούς συλλόγους και δεν συμμετείχε σε εκδήλωση τιμής των νεκρών. Το Σπήλαιο της Ανώπολης ανατινάχτηκε από δύο λατομικές εταιρείες και το αδίκημα, μετά από προσφυγή συλλόγων, χαρακτηρίστηκε πλημμέλημα και μπήκε στο αρχείο!!

Το σπήλαιο βρισκόταν δίπλα από την Ανώπολη Ηρακλείου, στη θέση "Δύο Γκρεμοί", λεγόταν «Χοιρόσπηλιος» επειδή κάποια περίοδο εκτρέφονταν μέσα χοίροι. Με αυτή την ονομασία αναφέρεται από τον Ελευθέριο Πλατάκη, στο βιβλίο του με τίτλο «Σπήλαια και άλλαι καρστικαί μορφαί της Κρήτης», με αύξοντα αριθμό 0632, Τόμος Β΄ 1975. Χοιρόσπηλιος αναφέρεται και από τον Γάλλο αρχαιολόγο Πολ Φορ (Paul Faure), στο βιβλίο του «Ιερά Σπήλαια της Κρήτης» και πως βρίσκεται στη γεωγραφική περιοχή του διπλανού οικισμού Καινούργιο Χωριό, προφανώς από εσφαλμένη πληροφόρηση του. Το κείμενο μετάφρασε η Άργυ Μαρκάκη και κάνει αναφορά για Μινωική κατοικία. Προσδιορίζει το ύψος του σπηλαίου στα δώδεκα μέτρα και αναγράφει την ύπαρξη σταλακτιτών και πολλών νυχτερίδων.

Η μοναδική περιγραφή αρχαιολόγου από την σύντομη εξευρεύνηση του από τον Πολ Φορ. Αναφορά για σταλακτίτες και Μινωική κατοικία

Ακουγόταν όμως και ως «Σπήλαιο του Νικηφόρου» και με το όνομα αυτό το αναφέρει ο εκπαιδευτικός και ιστορικός ερευνητής Γεώργιος Πατεράκης, αλλά σε όσους απευθύνθηκα κανείς δεν γνώριζε γιατί έφερε αυτή την ονομασία, ώσπου διάβασα μια απόφαση του Ιεροδικείου Ηρακλείου (Τ.Α.Η. Κωδ. 5, σελ. 180), με τίτλο «ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΠΕΔΙΑΔΟΣ, ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ» με αριθμό μετάφρασης 758, του Νίκου Σταυρινίδη. Η απόφαση του Ιεροδικείου φέρει ημερομηνία έκδοσης 6 Ramazan 1805 (4 Δεκεμβρίου 1674). Στην απόφαση αυτή αναγράφεται: «Η Περοπούλα θυγάτηρ Σταμάτη, εκ του χωρίου Κάτω Βάθεια Πεδιάδος πωλεί αντί έξη γροσίων εις τον κληρικόν Νικηφόρον, Ηγούμενον της πλησίον του χωρίου Ανώπολις κειμένης μονής Αγίου Ιωάννου, μίαν οικίαν της συγκειμένης εκ δύο δωματίων, ενός μαγειρίου κειμένην εντός του χωρίου Κάτω Βάθεια και ενός σπηλαίου…..»

Μετάφραση Ιεροδικείου για την απόκτηση του σπηλαίου από Ηγούμενο Νικηφόρο

Ο οικισμός της Ανώποιλης είχε αναπτύξει σημαντική δράση κατά των Τούρκων σε ολόκληρη την περίοδο της Τουρκοκρατίας και οι Οθωμανοί ήθελαν να πάρουν εκδίκηση. Δεν συγχωρούσαν ακόμη και τα κατορθώματα του Ανωπολιώτη οπλαρχηγού Μανόλη Κοκκίνη, που ζούσε στη Νεάπολη Λασιθίου. Στόχος τους και η διπλανη μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, για την βοήθεια που παρείχε σε επαναστάτες και χαΐνηδες.

Δύο αναφορές για το Σπήλαιο του Νικηφόρου από τον εκπαιδευτικό Γεώργιο Μιχ. Πατεράκη

Επιστολή που υπογράφεται από τον ιερέα Χ (Χατζή) Δημήτριο Χατζάκη και από άλλους δεκαπέντε με την αναγραφόμενη ιδιότητα «Διασωθέντες εκ της σφαγής, κάτοικοι Ανωπόλεως και Γουρνών», με ημερομηνία έκδοσης 30 Ιουλίου 1896 και τόπο έκδοσης τον Μοχό, με αποδέκτη τον Υποπρόξενο της Ρωσίας στο Ηράκλειο Ιωάννη Μιτσοτάκη, τρείς ημέρες μετά την μεγάλη σφαγή αναφέρει: «Την νύχτα 26 προς 27 Ιουλίου 1896 μουσουλμάνοι προερχόμενοι από Ελιά, Επάνω Βάθεια, Σκόπελα, Ποταμιές κατέπεσαν εν τω μέσω της νυκτός καθ’ ημάς, κατέσφαξαν πολλούς άνδρας, γυναίκας και παιδία…. κατέκαυσαν εκκλησίας και οικίας ……» Στην επιστολή επισυνάπτεται κατάλογος 32 σφαγιασθέντων, από τους οποίους τρείς ήταν παιδιά, τα δύο πέντε ετών και το τρίτο δώδεκα. Ο κατάλογος συνεχίζεται με τραυματίες από τους οποίους τρεις ήταν παιδιά τεσσάρων, δύο και ενάμιση ετών. Οι περισσότεροι από τον κατάλογο των φονευθέντων εξοντώθηκαν μέσα στο σπήλαιο Χοιρόσπηλιος ή Σπήλαιο του Νικηφόρου, στο οποίο είχαν καταφύγει. Κάποιοι άμαχοι περικυκλώθηκαν και εγκλωβίστηκαν στη ψηλότερη κορυφή του λόφου του Καψά, το Σελί, ελάχιστα μέτρα από το σπήλαιο και οι Οθωμανοί τους φόνευσαν ρίχνοντας τους στο γκρεμό.

Καταγραφή σπηλαίου από τον Ελευθέριο Πλατάκη

Στην Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου έκαψαν ζωντανούς τρείς μοναχούς και μια καλόγρια και στη συνέχεια έκαψαν τις Γούρνες και το Μετόχι της Μονής του Αγίου Ιωάννη την Μονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρα, όπου έκαψαν ζωντανό τον μοναχό Ιερεμία, αφού προηγουμένως ακρωτηρίασαν μέρη του σώματος του.

Επαναστάτες επιχείρησαν να εκδιώξουν τους Τούρκους και να αποτρέψουν γενίκευση σφαγών και λεηλασιών και σε άλλα χωρία προς τις περιοχές Γουβών και βορειότερα και άλλων χωριών προς Βάθεια και Καινούργιο Χωριό. Επιτέθηκαν στους Τούρκους στις Γούρνες αλλά γρήγορα κατέφθασαν ενισχύσεις Οθωμανών από την Ανώπολη και από άλλες περιοχές και από το στρατόπεδο του Σκαλανίου και η μάχη γενικεύτηκε. Η Μάχη των Γουρνών δεν αναφέρεται στην βιβλιογραφία και δεν υπάρχει γραπτή αναφορά για οπλαρχηγούς που ηγήθηκαν σ΄ αυτήν. Ο Νταφώτης και ο Τρυφίτσος μάχονταν στην Επισκοπή, και ο Ανωπολιώτης Εκατόνταρχος Μανόλης Χρονάκης (Σιλαμιανός) δεν πρέπει να συμμετείχε στη Μάχη των Γουρνών γιατί η ενεργή παρουσία του γύρω από την Ανώπολη ήταν αναγκαία για την προστασία των αμάχων. Πολλές μάχες τις συντόνιζαν οι βαθμοφόροι αλλά μόνο ένας προς το παρόν αναφέρεται. Ήταν ο οπλαρχηγός Μανόλης Μαυρομάτης του Δημοσθένη, που έφερε τον βαθμό του πεντακοσίαρχου και σύμφωνα με δύο έγγραφα που φυλάσσονται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης στα Χανιά "τραυματίστηκε στην αριστεράν χείρα από ξίφος οθωμανού στην μάχην των Γουρνών". Ο Μανόλης Μαυρομάτης γεννήθηκε στην Ανώπολη και αργότερα κατοικούσε στις Γούρνες. Επικηρύχτηκε από τους Τούρκους και φυγοδικούσε στα βουνά χαΐνης για οκτώ χρόνια και μετά κατέφυγε στο Οροπέδιο Λασιθίου. Η θέση των επαναστατών είχε καταστεί δυσχερής γιατί αντιμετώπιζαν κατά πολύ μεγαλύτερες και άρτια εξοπλισμένες δυνάμεις του εχθρού, αλλά δεν υποχωρούσαν. Ο τραυματισμός του Μαυρομάτη αποσυντόνισε προσωρινά τους επαναστάτες αλλά μια μικρή ενίσχυση τους από ανατολικά ήταν αρκετή για να εκδιώξουν τους Τούρκους, που κατέφυγαν στο Σκαλάνι.

Σύμφωνα με την Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας αρ.69/12-9-1902, σελ. 233 και 234 την ίδια μέρα στις Γούρνες σκότωσαν τον Μιχαήλ Χαλκιαδάκη, πατέρα τεσσάρων ανήλικων παιδιών, τον Ελευθέριο Λιακάκη, από τις Γούρνες, πατέρα ενός ανηλίκου παιδιού καθώς τον Εμμ. Ρογδάκη, αλλά δεν διευκρινίζεται αν σφαγιάστηκαν μέσα στις Γούρνες όταν τις πυρπόλισαν ή αν φονεύθηκαν κατά την διάρκεια της μάχης των Γουρνών.

Η Μάχη των Γουρνών σύμφωνα με δημοσίευμα της Εφημερίδας της Κρητικής Πολιτείας αρ. 69/12-9-1902 αναφέρεται ως φονικότατη.

Την ίδια ημέρα οι σφαγές και οι λεηλασίες των Τούρκων και των Βαζιβουζούκων συνεχίστηκαν στη μονή Αγκαράθου και στους οικισμούς Σγουροκεφάλι, Γάλιπε, Σκόπελα, Ζωφόρους, Σαμπά, Αποστόλους, Καρδουλιανό και στο Θραψανό. Τόσο η μονή Αγκαράθου όσο και οι παραπάνω οικισμοί πυρπολήθηκαν.

Ο Υποπρόξενος Ι. Μιτσοτάκης αποστέλλει στις 28 Αυγούστου 1896 επιστολή στο Ρωσικό Προξενείο Χανίων, με περιεχόμενο ανάλογο της επιστολής που έλαβε από τους αυτόπτες μάρτυρες της σφαγής. Αναφέρει τον αριθμό των Οθωμανών που επιχείρησαν στην Ανώπολη σε 1500 έως 2000 και πως υφάρπαξαν όλα τα οικόσιτα ζώα.

Ο Υποπρόξενος Ιωάννης Μιτσοτάκης

Το 1967 μετά από πρωτοβουλία του Ανωπολιώτη νομικού Γεωργίου Αλ. Αλεξάκη και με την εθελοντική προσφορά κατοίκων της Ανώπολης, για να τιμηθούν οι νεκροί κατασκευάζεται λευκός σταυρός στη ψηλότερη κορυφή του λόφου του Κοψά, το "Σελί", δίπλα από το σπήλαιο, που ενέπνευσε τον Ιωάννη Μιχ. Βενέρη και έγραψε τον στοίχο:

«Εις το Σελί ναι ένας σταυρός τον νε τρών’ οι μπόρες,

για να θυμίζει αδερφές και μάνες μαυροφόρες.»

Η ιταλική εταιρεία Καλτσερστρούτσι (Calcestruzzi), γνωστή παγκόσμια για πληθώρα σκανδάλων, συμφώνησε με το ηγουμενοσυμβούλιο της μονής του Αγίου Ιωάννη και ενοικίασε έκταση πολύ κοντά στην Ανώπολη για δημιουργία λατομικής εκμετάλλευσης. Στον χώρο που θα αναπτύσσονταν η λατομική δραστηριότητα της εταιρείας βρισκόταν το μαρτυρικό σπήλαιο που έγιναν οι σφαγές των αμάχων στις 27 Ιουλίου 1896.

Μάταια ο δικηγόρος Γεώργιος Αλ. Αλεξάκης υποβάλει υπόμνημα με διάφορους αποδέχτες να προστατευτεί το σπήλαιο. Δυστυχώς υπήρξε γενικότερη αδράνεια και το μεγαλύτερο μέρος του σπηλαίου ανατινάχτηκε. Η εταιρεία αργότερα εγκατέλειψε τον χώρο και άλλη εταιρεία με την επωνυμία «ΛΑΤΟΜΕΙΑ ΓΟΥΡΝΩΝ Α.Ε.» ολοκλήρωσε την καταστροφή του ιστορικού σπηλαίου, και παραβιάζοντας την περιβαλλοντική μελέτη απέρριψε χιλιάδες κυβικά βιομηχανικά απόβλητα στη κοίτη του χειμάρρου, καταπλακώνοντας τις πηγές "Κρυγιά Βρύση" και "Κόλυμπος", των οποίων το νερό εξαφανίστηκε.

Ο σταυρός στο Σελί πριν την λειτουργία του λατομείου (Φωτ. Γεωρ. Πατεράκη) και ο Σταυρός διακρίνεται αμυδρά και το λατομείο ακριβώς δίπλα

Τα μέλη των περιβαλλοντικών επιτροπών της νομαρχιακής αυτοδιοίκησης ενέκριναν τις περιβαλλοντικές μελέτες για την λειτουργία των λατομείων των δύο εταιρειών χωρίς καν να μπουν στον κόπο να επισκεφτούν τον χώρο για αυτοψία, εκτός και αν το έπραξαν αλλά έκλειναν τα μάτια μόλις αντίκρυζαν το σταλακτικό και σταλαγμικό σπήλαιο, με τον εντυπωσιακό διάκοσμο. Παρέκαμψαν ακόμη και την υποχρέωση να ζητήσουν έγκριση της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας Νοτίου Ελλάδος.

Και στο Σπήλαιο του Νικηφόρου κατέφυγαν κάτοικοι κυρίως από τις Γούρνες μόλις νωρίς το πόγευμα της 20^ης Μαΐου του 1941 ξεκίνησε ο σφοδρός βομβαρδισμός της παράλιας ζώνης και σύμφωνα με μαρτυρίες αρκετοί από αυτούς παρέμεναν μέσα στο σπήλαιο και τις επόμενες μέρες φοβούμενοι επανάληψη των βομβαρδισμών.

Η εταιρεία ΛΑΤΟΜΕΙΑ ΓΟΥΡΝΩΝ Α.Ε. υποβάλει αίτηση για δημιουργία νέας λατομικής ζώνης δίπλα στην παλαιά. Η Επιτροπή Περιβάλλοντος της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ηρακλείου, μέλος της οποίας ήταν και ο Πρόεδρος της εταιρείας που υπέβαλε την αίτηση, ομόφωνα εισηγείται θετικά, χωρίς πάλι να ζητήσουν την έγκριση της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας Νοτίου Ελλάδος και προκάλεσε την έντονη αντίδραση των τοπικών συλλόγων, που εκδηλώθηκε με πολλούς νόμιμους τρόπους. Το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Γουβών, παρά την θετική εισήγηση της πλειοψηφούσας παράταξης, αποφάνθηκε αρνητικά για την δημιουργία μιας νέας καταστροφικής λατομικής ζώνης.

Μετά από αίτηση των τοπικών συλλόγων, με αρ. πρωτ. 680/30-1-2009, η ΚΓ΄ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων με έγγραφο της βεβαιώνει πως το σπήλαιο που ανατινάχτηκε δεν παρουσίαζε αρχαιολογικό ενδιαφέρον, ενώ δεν είχε ποτέ πραγματοποιηθεί αρχαιολογική έρευνα!! Σε διαμαρτυρία των συλλόγων και απειλή τους για εισαγγελική παρέμβαση προς την Εφορεία, σε νέα αίτηση των συλλόγων, με αρ. πρωτ. 880/6-2-2009, η Εφορεία εκδίδει νέα απόφαση, με αρ. πρωτ. 8/4/880, με την οποία βεβαιώνει αυτή τη φορά πως: «Ο Χοιρόσπηλιος σύμφωνα με βιβλιογραφικές αναφορές είχε αρχαιολογικό ενδιαφέρον, δε σώζεται σήμερα, επειδή έχει καταστραφεί από το λατομείο, και είναι πιθανή η ύπαρξη αρχαίων λόγω της γειτνίασης με αρχαιολογικές θέσεις που βεβαιώνονται από τον αρχαιολόγο Νικόλαο Παναγιωτάκη», παραλείποντας να αναφερθούν στην μινωική κατοικία που καταγράφει ο Πολ Φορ.

Οι τοπικοί σύλλογοι ενημερώνουν το Υπουργείο Πολιτισμού με έγγραφο για την συνέχιση των εκρήξεων το οποίο δίνει εντολή στην Αστυνομική Διεύθυνση Ηρακλείου να διακόψει την λειτουργία του λατομείου και να διενεργήσει έρευνα για την ανατίναξη του σπηλαίου, αρ. πρωτ. 3630/24-10-2008. Η Αστυνομική Διεύθυνση δεν διέκοψε την λειτουργία του λατομείου απλά ενημέρωσε την Εισαγγελική Αρχή Ηρακλείου η οποία υπέβαλε δίωξη στην εταιρεία για την καταστροφή του σπηλαίου. Το Πρωτοδικείο Ηρακλείου όμως έκρινε την καταστροφή του ιστορικού σταλαγμικού σπηλαίου πλημμέλημα και έθεσε την υπόθεση στο αρχείο και η Δημοτική Αρχή του Δήμου Γουβών δεν αντέδρασε για την απόφαση του Πρωτοδικείου.

Περιμετρικά του λατομείου υπάρχουν σπηλαιογενή κοιλώματα (συνημμένες Φωτογραφίες) οι οπές των οποίων έχουν επιμελώς κλειστεί με βράχους από την λατομική εταιρεία και κατά πάσα πιθανότητα αποτελούν εισόδους για άλλο ή άλλα σπήλαια. Οι τοπικοί σύλλογοι ζήτησαν και πήραν άδεια μιας ώρας από την Αποκεντρωμένη Διοίκηση Κρήτης και κλιμάκιο της Σπηλαιολογικής Εταιρείας Κρήτης διενήργησε έλεγχο εισερχόμενοι από μια οπή της βόρειας πλευράς του λατομείου και φωτογράφησαν αίθουσα σπηλαίου.

Οι τοπικοί σύλλογοι με επιστολή τους προς την Δημοτική Αρχή του Δήμου Χερσονήσου, που έλαβε αρ. πρωτ. από τον Δήμο 13560/25-5-2012 ζητούν να χαρακτηριστεί το σπήλαιο ιστορικό και να ζητήσει να διεξαχθεί έρευνα από τις οπές και στον υπόλοιπο λόφο του Κοψά για την καταγραφή σπηλαιολογικών κοιλωμάτων, αλλά το θέμα δεν έφθασε στο Δημοτικό Συμβούλιο για συζήτηση. Πιστεύουμε η νέα δημοτική αρχή ομόφωνα να αποφασίσει.

Πρόσφατα η εταιρεία ΛΑΤΟΜΕΙΑ ΓΟΥΡΝΩΝ Α.Ε., που ολοκλήρωσε την καταστροφή του ιστορικού σπηλαίου, κατάθεσε αίτηση για να χρησιμοποιήσει τον χώρο του λατομείου για αποθήκευση και επεξεργασία καθημερινά χωματουργικών και δομικών υλικών κατεδαφίσεων, με συχνότητα 160 φορτηγά αυτοκίνητα κάθε μέρα. Ασφαλώς η Περιφέρεια Κρήτης πρέπει να απορρίψει το παράλογο αίτημα της εταιρείας, που αποτελεί βάναυση προσβολή της μνήμης των νεκρών του σπηλαίου και θα προξενήσει τεράστια οικολογική καταστροφή στην ευρύτερη περιοχή. Ίσως εκτός από την κερδοφορία να αποβλέπει να κατακλυστούν με τα μεταφερόμενα υλικά οι οπές των σπηλαιολογικών κοιλωμάτων και να συγκαληφτεί η καταστροφή του μαρτυρικού Σπηλαίου του Νικηφόρου.

(Ακολουθεί η επιστολή πέντε σελίδων που συνέταξαν αυτόπτες μάρτυρες προς τον Υποπρόξενο της Ρωσίας στο Ηράκλειο Ιωάννη Μιτσοτάκη