Αλόιδα. Το αντάρτικο λημέρι στο πέρασμα των αιώνων

 

            ΑΛΟΪΔΑ

      Το  αντάρτικο  λημέρι                   στο πέρασμα των αιώνων 

 

 

                    Παράσταση από το Μνημείο του Επώνυμου και Ανώνυμου Χαίνη

 

 

Του Φρίξου Κουμαρτζή

 

"Εἰς τή περίφημη κορφή τῆς ξακουστῆς Ἀλόιδας  

ποῦ ’ναι ντυμένη πράσινα χειμώνα καλοκαίρι 

ποῦ ’χει θεόρατα δεντρά καί κυπαρίσια

ποῦ ’ναι ἐκεί τῆς κλεφτουργιᾶς τ’ ἀθάνατο λημέρι

ποῦ τρέχει τό γλυκύ νερό πούν’ κρύο σάν τό χιόνι

ὅπου μερόνυχτα φυσᾶ τό καθαρό ἀγέρι

καί τά πουλάκια τραγουδούν τῆς λευτεριᾶς τραγούδια

βρίσκετ’ ὁ λεοντόκαρδος ὁ καπετάν Καζάνης, 

ο τρόμος της Γενιτσαριάς και των Ρωμιών το θάρρος 

μέ διαλεμένα άφοβα ἔνδεκα παλληκάρια 

πού δέν ἐλογαριάζανε γιά τίποτα τό χάρο......"

(Απόσπασμα από ποίημα του περίφημου ποιητή των απελευθερωτικών αγώνων του λαού της ανατολικής Κρήτης από την Τουρκική κατοχή Μιχάλη Διαλλινά ή Διαλυνομιχάλη.)      

 

        Σε υψόμετρο 1.140 μέτρων σε περιοχή του Μέσα Λασιθίου, σε, έξη χιλιόμετρα ανατολικά του και μεταξύ του οικισμού αυτού και της Κριτσάς και καλύβει μια ευρύτερη περιοχή τοπωνυμιών.

Το όνομα Αλόιδα και Αλόιδες, σύμφωνα με τις σημαντικότερες εκδοχές  προέρχεται από:

α) Από την αλόιζα, θάμνο ύψους 1-1,5 μέτρων. Στο υπό έκδοση βιβλίο του Γεωργίου Μπίμπα με τίτλο «Βότανα και πρακτική θεραπευτική στο Λασίθι» η αλόιζα είναι πολυετές αρωματικό φυτό, ημιφυλλοβόλο με λευκά ή ροζ ανθάκια.  Χρησιμοποιείται ως αφέψημα με χαλαρωτικές ιδιότητες και συναντάται σε ημιορεινές και ορεινές περιοχές. Ο μοναχός Αέτιος το αναφέρει στο «Γεωπονικό» ως φαρμακευτικό φυτό. Το 1920 σύμφωνα με την μαρτυρία της μητέρας του Γεωργίου Μπίμπα η αλόιζα φυόταν στην Αλόιδα της Δίκτης περί το 1920 και ίσως να υπάρχει ακόμη και πιθανολογεί πως η ονομασία Αλόιδα προέρχεται από το φυτό αυτό.        

 β) Από τους Αλωάδες, γίγαντες δίδυμους αδελφούς τον Ώτο και τον Εφιάλτη. Ο Όμηρος στην Οδύσσεια (λ 305-319) τους αναφέρει ως γιούς του Ποσειδώνα και της Ιφιμεδείας, ενώ στην Ιλιάδα (ραψωδία Ε, στίχος 385) ως γιούς του Αλωέα, από τον οποίο και ονομάστηκαν Αλωάδες και της Ιφιμεδείας. Ως γιους Αλωέα και της  Ιφιμεδείας αναφέρονται και από τον Λατίνο συγγραφέα Υγίνο που έζησε από το 64 π.Χ μέχρι το 17 μ.Χ.

γ) Από τις Αλοδιάδες, μυθικές νύμφες που κατοικούσαν στο λεγόμενο Παρθένο Δάσος των Αλοϊδών.

δ)  Από τον Αλοΐζο. Απαντάται ως επώνυμο στη Κρήτη και προέρχεται από το βενετικό όνομα Aloiso, που αναφέρεται σε βενετικά έγγραφα του 1560 και του 1581.

        Λόγω της στρατηγικής της θέσης αποτελούσε ιδανικό μέρος για την ανάπτυξη του αντάρτικου κινήματος, τουλάχιστο στις περιόδους της Βενετοκρατίας, της Τουρκοκρατίας και στη Γερμανική κατοχή. Το πλεονέκτημα της Αλόιδας στο τομέα αυτό βασίζονταν στο κομβικό μέρος της, αποτελούσε τον συνδετικό κρίκο του βόρειου και ανατολικού Μεραμβέλλου και του Οροπέδιου Λασιθίου και κατ’ επέκταση των επαρχιών Ιεράπετρας, Πεδιάδας και Βιάννου. Ακόμη ήταν απομακρυσμένη από οικισμούς και η πρόσβαση προς αυτή ομαλή, τόσο από το Οροπέδιο Λασιθίου όσο και από το ανατολικό και βόρειο Μεραμβέλλο. Στην περιοχή αναπτύσσονταν πολλές κτηνοτροφικές μονάδες και οι βοσκοί μας πάντα συμπαραστέκονταν στους αντάρτες σε κάθε περίοδο της ιστορίας.     

Για τους παραπάνω κυρίως λόγους επιλέγηκε από τον Μανόλη Καζάνη, πριν της επανάσταση του 1821, ως ο τόπος συνάντησης με τους συντρόφους του και ως ορμητήριο των για να τιμωρήσουν Τούρκους και γενίτσαρους και να περιορίζουν τις αυθαιρεσίες τους. Την παρουσία και δράση του Καζάνη και της αντάρτικης ομάδας του διέσωσε η στοματική παράδοση και καταγράφτηκε πεζά και ποιητικά από λαϊκούς ποιητές και κυρίως από τον Διαλινομιχάλη, ο οποίος περιόδευε από το 1875 τις περιοχές και συγκέντρωνε και κατέγραφε τα ιστορικά γεγονότα και συμπεριέλαβε την Αλόιδα σε δυο θεατρικά του έργα.

Για την τρίτη πράξη του θεατρικού δράματος του με τίτλο “Ελένη η Καινουριοχωρίτισσα” ο Διαλινομιχάλης γύρω στα 1880 έγραψε: 

 “Ἡ σκηνή παριστᾶ ὄρος ὑψηλόν τήν Ἀλόιδα είς ἥν εὑρίσκεται ὁ Καπετάν Καζάνης μέ ἔνδεκα διαλεγμένα παλληκάρια, ἐν οίς καί ὁ ….. Τρώγουν πίνουν χορεύουν διασκεδάζουν, παίζοντες λύραν Κρητικιά, τραγουδοῦν διάφορα δίστιχα Κρητικά ὁμοιάζοντα μέ  κλέφτικα τραγούδια…….”  Ακόμη η δεύτερη πράξη του θεατρικού του δράματος “Αι τελευταίαι ημέραι τοῦ Καπετάν Καζάνη” διαδραματίζεται στην Αλόιδα.  

 

Στο δρόμο προς την Αλόιδα συναντάμε το καθολικό της Μονής των Αγίων Αποστόλων, Πέτρου και Παύλου, όπου στις 19 του Ιούνη γιορτάζεται ο “Εναγκαλισμός” των δύο αποστόλων. Σήμερα διασώζεται μόνο το καθολικό της Μονής, μια καμαρόσκεπη βασιλική, διαστάσεων 7,00Χ4,50 με ύψος 3,70. Δεν έχει εντοπιστεί γραπτή μαρτυρία για τη χρονολογία ίδρυσης της Μονής, που λειτουργούσε ως παράπηγμα της Μονής Κρουσταλλένιας.

  Το καθολικό της Μονής των Αγίων Αποστόλων, εικαστικό έργο Γεωργίου Παναγιωτάκη

Στις 23 Ιανουαρίου 1823 η Μονή Κρουσταλλένιας πυρπολήθηκε από τους Τούρκους οι μοναχοί της κατέφυγαν και παρέμειναν για λίγα χρόνια στη Μονή των Αγίων Αποστόλων, μέχρι την αποκατάσταση των καταστροφών στην Κρουσταλλένια.

Η Μονή αποτελούσε σημαντικό στήριγμα των αντάρτικων ομάδων της περιόδου της Τουρκοκρατίας και ειδικά της ομάδας του Μανόλη Καζάνη και αυτό επέσυρε την οργή των κατακτητών. Όταν ο Καζάνης με συντρόφους του κατέφυγαν το 1830 στην Νάξο βρήκαν την ευκαιρία και επιχείρησαν επιδρομή από το Χουμεργιάκο, καταστρέφοντας την Μονή, γκρεμίζοντας ένα μέρος του καθολικού της. Ακούγεται πως οι Τούρκοι κρέμασαν τους μοναχούς ή μερικούς στις μουριές, που μερικές διασώζονται μέχρι σήμερα δίπλα στον ναό. 

Η εκκλησία σύμφωνα με ανάγλυφη επιγραφή στο ανακουφιστικό τόξο πάνω από την πόρτα της εισόδου από την οποία προκύπτει επισκευή του ναού τον επόμενο χρόνο της καταστροφής του. Η ανάγνωση της επιγραφής έγινε από τον πρώην διευθυντή του Επιγραφικού Μουσείου Αθηνών και φίλο του Λασιθίου καθηγητή Χαράλαμπο Κριτζά και αναφέρει: 

                “Ἀνεκα(ι)νίστι οῦτος

                ὁ θῆος κ(αι) πάνσεπτος

                ναός τῶν Αγίον

                Ἀποστώλον Πέτρου κ(αί) Παύλου

                δια συν(δ)ρομῆς Γερβα-

                σίου (Ι)ερομμονάχου ΑωΛΑ’” (1831)

 

Ο Γερβάσιος που αναφέρει η επιγραφή ήταν ο ηγούμενος της Μονής Κρουσταλλένιας ο οποίος με τον Μανόλη Καζάνη και το Βασιλογιώργη συμμετείχαν στη Συνέλευση των Μαργαριτών που κήρυξε την επανάσταση στη Κρήτη.

Η τεχνοτροπία του τέμπλου του ναού παραπέμπει στη Μεσαλασθιώτικη Σχολή Ξυλογλυπτών, και αντικατέστησε κάποιο απλό τέμπλο που τοποθετήθηκε το 1831. 

 

 

 

 

 

 Η ανάγλυφη επιγραφή στο υπέρθυρο του ναού, ο σχεδιασμός της επιγραφής και η μετάφραση της από τον Χαρ. Κριτζά

 

Η Μονή Κρουσταλλένιας παραδόθηκε και δεύτερη φορά στις φλόγες από τους Τουρκοαιγύπτιους στις 30 Μαΐου του 1867, την τελευταία ημέρα της δεκαήμερης Τιτανομαχίας του Λασιθίου. Επειδή το 1867 οι καταστροφές της Μονής Κρουσταλλένιας ήταν μεγαλύτερες από του 1823 γιατί την δεύτερη φορά είχαν αρκετές ημέρες να αφιερώσουν στην καταστροφική τους μανία σε αντίθεση με το 1823 που οι Τούρκοι παρέμειναν λίγες ώρες στο Οροπέδιο Λασιθίου.

 

Στη δεκαήμερη τιτανομαχία του Λασιθίου το Μάιο του 1867 στην Μονή γινόταν υποδοχή και περίθαλψη τραυματιών.  

Η τεχνοτροπία του τέμπλου του ναού παραπέμπει στη Μεσαλασθιώτικη Σχολή Ξυλογλυπτών, και αντικατέστησε κάποιο απλό τέμπλο που τοποθετήθηκε το 1831.

                 Άγιος Ιωάννης «Ο Αλοιδιώτης» 

 

Το Ξωκλήσι του Αγίου Ιωάννη 

Δίπλα στη μεγάλη πηγή της Αλόιδας υπάρχει το ξωκλήσι του Γενεσίου του Προδρόμου, γνωστό ως Άγιος Ιωάννης ο Αλοϊδιώτης. Ο διευθυντής του Επιγραφικού Μουσείου Αθηνών καθηγητής Χαράλαμπος Κριτζάς πιθανολογεί πως χτίστηκε η εκκλησία το 1856. Αυτή την άποψη διατυπώνει στη συνημμένη απαντητική επιστολή του στον ιστορικό ερευνητή Γιάννη Καραβαλάκη.

 

 Η απαντητική επιστολή του Χαρ. Κριτζά

Και η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη χρησιμοποιήθηκε για περίθαλψη τραυματιών της Μάχης του Λασιθίου. Δίπλα από την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη όπως και κοντά στην Μονή των Αγίων Αποστόλων ετάφησαν τραυματίες που απεβίωσαν.  

       Για να τιμηθούν οι χαΐνηδες της Τουρκοκρατίας και οι διωκόμενοι επαναστάτες επί Βενετοκρατίας πολίτες συγκρότησαν το 2016 Πανλασθιώτικη Επιτροπή που έστησε το «Μνημείο για τον Επώνυμο και Ανώνυμο Χαΐνη» και αποτελεί το μοναδικό μνημείο σε ολόκληρη τη χώρα αφιερωμένο στους αντάρτες των μεγάλων περιόδων της υποδούλωσης της χώρας μας από Βενετούς, Άραβες και Τούρκους. Το μνημείο παριστάνει χαΐνηδες να εξορμούν σε αποστολή με οδηγό τον Καζάνη και τους ακολουθεί και η Ροδάνθη με ανδρική φορεσιά. Φιλοτεχνήθηκε από τον φίλο της Κρήτης Nigel Ratcliffe Springall

 

Μέλη του Πολιτιστικού Συλλόγου Κρούστα αποτίνουν φόρο τιμής στο Μνημείο του Επώνυμου και ανώνυμου Χαίνη

 

          Η Αλόιδα στην Ιταλογερμανική κατοχή 

       Στη Γερμανική κατοχή πολλοί αντάρτες παρέμεναν στην Αλόιδα και από εκεί εξορμούσαν, όπως και συμμαχικοί αξιωματικοί άλλων εθνικοτήτων. Στην Αλόιδα, προς τις Τάπες σε μικρή σπηλιά φυλάσσονταν το μεγαλύτερο διάστημα ο ένας από τους δύο ασυρμάτους που λειτουργούσαν στην Κρήτη και υπεύθυνος του ήταν ο Άγγλος Ταγματάρχης Άλεξ Ρέντελ ή “Αλέξης”. Με αυτό τον ασύρματο από την Αλόιδα επικοινωνούσε ο Ρέντελ με το Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής και ορίστηκε η ημερομηνία πτώσης με αλεξίπτωτο στο γειτονικό στην Αλόιδα Οροπέδιο του Καθαρού του Άγγλου Ταγματάρχη Πάτρικ Λη Φέρμορ, γνωστού ως “Φιλεντέμ” για την οργάνωση της απαγωγής του Στρατηγού Χάινριχ Κράιπε. Η πτώση του Φέρμορ έγινε την νύχτα της 4^ης Φεβρουαρίου 1944 και τον υποδέχτηκαν εκτός από τον Ρέντελ και οι αντιστασιακοί Φραγκιός Μαράκης και Κίμωνας  Ζωγραφάκης, που ανέβηκαν για τον σκοπό αυτό στην Αλόιδα.   

      Τη μάντρα του Μανόλη Μπρόκου στην Αλόιδα είχαν σαν ορμητήριο τους οι τρείς Άγγλοι σαμποτέρ και ο Γιάννης Μπρόκος, γιός του Μανόλη, που στις 23-24 Ιουλίου 1944 ανατίναξαν τις αποθήκες των καυσίμων των Γερμανών στο Δράσι.  

 

 Η μάντρα του Μανόλη Μπρόκου λαξευμένη σε βράχο

         Δύο αρχαιολογικοί χώροι της ιστερομινωικής περιόδου αναπτύχθηκαν στη περιοχή της Αλόιδας, ο ένας πλησίον της Μονής των Αγίων Αποστόλων καταλαμβάνει πολύ μεγάλη έκταση με τοιχώματα κτισμάτων που ξεπερνούν τα δύο μέτρα. 

       Στην Αλόιδα αναβλύζει νερό από αρκετές πηγές, από τις οποίες υδρεύτηκε πριν εβδομήντα χρόνια ο οικισμός του Μέσα Λασιθίου και η πόλη του Άγιου Νικόλαου.

       Η στοματική παράδοση διατήρησε την πληροφορία πως στην Αλόιδα, δίπλα από τον Άγιο Ιωάννη και τη πηγή, καλλιεργήθηκαν πρώτη φορά οι πατάτες στο Λασίθι.

       Από την Αλόιδα περνά ο δρόμος που συνδέει το Οροπέδιο Λασιθίου με τον Άγιο Νικόλαο. Όταν πόλη έγινε  το 1902 πρωτεύουσα του νομού ο λειτουργικός ρόλος του δρόμου αναβαθμίστηκε και η κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας ενέκρινε το ποσό 10.000 δραχμών για την ανακατασκευή του δρόμου, ποσό αρκετά υψηλό για τα δεδομένα της εποχής και η απόφαση δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας αρ. 38/16-7-1903.  

 

 

 Πινακίδα τοποθετημένη σε βράχους στην Αλόιδα

 

 Η Αλόιδα τόπος κινητοποιήσεων και στον 21^ο αιώνα

  

 Βρύσες κοσμούν την περιοχή της Αλόιδας. Οικοδομήθηκαν από το Κυνηγητικό Σύλλογο Οροπεδίου Λασιθίου και με τη χορηγία του Συνδέσμου Μέσα Λασιθίου «Η Αλόιδα» 

 

 Ο Άλεξ Ρέντελ, δεύτερος από δεξιά μετά την απελευθέρωση επέστρεψε στην Αλόιδα για να συναντήσει τους βοσκούς που του συμπαραστάθηκαν