Γούρνες 13ου αιώνα

Οι Απάνω και Κάτω Γούρνες του 13^ου αιώνα

    

Του Φρίξου Κουμαρτζή      

        Ο Στέργιος Σπανάκης θεωρούσε πως ο οικισμός Γούρνες πήρε το όνομα του από λαξευμένες πέτρινες  λεκάνες για πότισμα των ζώων που υπήρχαν στη περιοχή, που οι βυζαντινοί τις έλεγαν γούρνες από το ιταλικό urna που σημαίνει υδρία.  Ο αρχαιολόγος και ακαδημαϊκός Σπύρος Μαρινάτος στη μελέτη του με  τίτλο «Αρχαίος Κρητικός Πολιτισμός», αναφέρει πως η ονομασία Γούρνες οφείλεται στις μινωικές λάρνακες, που οι κρητικοί τις αποκαλούσαν γούρνες.

 Η πρώτη γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη του οικισμού των Γουρνών Πεδιάδας, και σήμερα του Δήμου Χερσονήσου χρονολογείται από το 1280, σε συμβολαιογραφικό έγγραφο που αναφέρει την ενοικίαση αμπελώνα και κήπου στις Κάτω Γούρνες (in Cato Gorrne) και άλλη ενοικίαση αμπελώνα στις Απάνω Γούρνες (Apanogorne). Από το έγγραφο αυτό προκύπτει πως το 1280 υπήρχαν δύο οικισμοί, οι Κάτω Γούρνες και οι Απάνω Γούρνες.

Τρεις αιώνες μετά το 1577 ο Φραγκίσκο Μπαρότσι (Fragesko Barozzi) αναφέρει τον οικισμό Γούρνες ως Guones, προφανώς από λανθασμένη γραφή. Ο λογιστής του Γενικού Προβλεπτή Κρήτης Γκιούλιο Γκαρτζίνι (Giulio Garzini) Πέτρος Καστροφύλακας (Piero Castrofilaca) μας πληροφορεί πως το 1583 ο οικισμός είχε 146 κατοίκους. Ο Ενετός Φραγκίσκο Βασιλικάτα (Fragesko Vasilikata) υπήρξε περίφημος χαρτογράφος και στρατιωτικός μηχανικός και σε γκραβούρα του που φέρει τον τίτλο Passo di Caccon Oros (Το πέρασμα του Κακού Όρους) και χρονολογία 1618 αποτυπώνει τις Γούρνες με το όνομα Casal Gyrne (Οικισμός Γουρνών) στην ανατολική πλευρά του χειμάρρου, πίσω από λόφο σε θέση αρκετά απομακρυσμένη από τη σημερινή θέση του οικισμού. Ο Βασιλικάτα χαρακτηρίζεται από την ακριβή τοποθέτηση των οικισμών στις γραβούρες του και σε καμιά περίπτωση δεν θα τοποθετούσε τον οικισμό βορειοανατολικά του ποταμού και όχι δυτικά του, που υπήρχε πριν μισό αιώνα, πριν επεκταθεί και καταλάβει τα σημερινά όρια. Παρατηρώντας τη γκραβούρα η περιοχή στην οποία τοποθετεί τον οικισμό πρέπει να είναι το μέρος που βρίσκεται το καθολικό της πρώην Μονής του Αγίου Ιωάννου του Μπεζέτη και ίσως η σημερινή εκκλησία να είναι ότι απόμεινε από τον οικισμό, και μετά μετατράπηκε σε μονή.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Μέρος της γκραβούρας του Φραγκίσκο Βασιλικάτα. Διακρίνεται ο οικισμός Gournes του αριστερά του χειμάρρου και με κύκλο η θέση του οικισμού Γούρνες δεξιά του χειμάρρου, στα τέλη του 19^ου αιώνα.

Ο οικισμός που παρουσιάζει ο Βασιλικάτα στη Γκραβούρα του θα είναι οι Απάνω Γούρνες που αναφέρονται στο συμβόλαιο του 1280. Ο οικισμός Κάτω Γούρνες της ίδιας χρονολογίας δεν θα υπήρχε τον 17^ου αιώνα και έτσι απαλείφθηκε το πρώτο συνθετικό «Απάνω», γιατί δεν είχε πια έννοια, και έμεινε μόνο το δεύτερο «Γούρνες». Εξ’ άλλου την περίοδο αυτή  αρκετοί παράλιοι οικισμοί της Κρήτης εγκαταλείφθηκαν και μεταφέρθηκαν στην ενδοχώρα, σε ασφαλέστερες περιοχές, σε τοποθεσίες που δεν ήταν ορατές από τη θάλασσα, πίσω από λόφους, για να αποφεύγουν τους πειρατές, επειδή στις επιδρομές τους, από φόβο, δεν απομακρύνονταν αρκετά από τα πλοία τους, για να υπάρχει αλληλοκάλυψη αυτών που παρέμεναν στα πλοία και αυτών που επιχειρούσαν τις επιδρομές.    

Για τον ίδιο λόγο πρέπει να αναπτύχθηκαν στις θέσεις που βρίσκονται σήμερα η Ανώπολη, η Κάτω Βάθεια, η Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου κλπ, ενώ εγκαταλείφθηκαν οι Μονές του Αγίου Γεωργίου κοντά στις εκβολές του Αποσελέμη ποταμού και του Σωτήρα (Αφέντη) Χριστού.  Ο Βασιλικάτα στη γκραβούρα του στην εκβολή του ποταμού Gyrnes Torrente (Γουρνιώτης Ποταμός), έχει σχεδιάσει μερικά μικρά ιστιοφόρα, μια ένδειξη για ύπαρξη το 1618 λιμένα στη περιοχή και να σταμάτησε η λειτουργία το 1647, με την κατάληψη της περιοχής από τους Τούρκους, που δεν συνήθιζαν να έχουν πολλά λιμάνια, όπως οι Ενετοί. Ο χείμαρρος λεγότανε και Χουρμαλής, από τις χουρμαδιές που φύονταν στις όχθες του. Δώδεκα χρόνια μετά, το 1630 ο Φραγκίσκο Βασιλικάτα σε έκθεση του αναφέρει τον οικισμό με τη σωστή του γραφή Γούρνες (Gurnes).    

Στη τουρκική απογραφή του 1671, δηλαδή 41 χρόνια μετά την τελευταία του αναφορά από τον Βασιλικάτα, ο οικισμός δε συμπεριλαμβάνεται, όπως δεν αναφέρεται και στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834. Οι (Απάνω) Γούρνες θα είχαν καταστραφεί την άνοιξη του 1647 που οι Τούρκοι με τις ενισχύσεις που είχαν λάβει κατέλαβαν από τους Ενετούς τα χωριά της βόρειας παραλίας του Ηρακλείου και προέβηκαν  σε λεηλασίες και καταστροφές. Επειδή η περιοχή υπήρξε πέρασμα των Τούρκων και ασφαλώς στρατηγικό μέρος οι κάτοικοι του οικισμού Γουρνών που υπήρχε στη περιοχή του Αγίου Ιωάννη του Μπεζέτη τον εγκατέλειψαν και  εγκαταστάθηκαν βορειότερα, σε άλλους οικισμούς που υπήρχαν.   

Ο οικισμός με το όνομα Γούρναις εμφανίζεται μετά από δύο αιώνες στην απογραφή του 1881 με 17 χριστιανικές οικογένειες και καμιά τουρκική, με 28 άρρενες και 26 θήλεις κατοίκους, υπαγόμενη στο Δήμο Επισκοπής. Ο νέος οικισμός των Γουρνών θα αναπτύχθηκε μετά το 1868 που «ίσχυσε» ο Οργανικός Νόμος και δημιουργήθηκαν ευνοϊκότερες συνθήκες εποίκισης. 

Ο οικισμός των τελευταίων χρόνων της τουρκοκρατίας αναπτύχθηκε στην ίδια θέση που βρίσκεται και σήμερα, αλλά δεν γνωρίζουμε αν κτίστηκε στην ίδια ή περίπου στην ίδια θέση που βρισκόταν ο οικισμός Κάτω Γούρνες του 13^ου αιώνα. 

Επί Κρητικής Πολιτείας αρχίζει η οικιστική ανάπτυξη του οικισμού και στα 1900 υπάγεται στον ίδιο δήμο με 107 κατοίκους, διπλάσιους από του 1881, ενώ το 1920, είκοσι χρόνια μετά η Κρήτη έχει ενωθεί με την υπόλοιπη Ελλάδα και οι Γούρνες υπάγονται πλέον στην Αγροτικό Δήμο Ανώπολης, ενώ ο αριθμός των κατοίκων αυξάνεται ελάχιστα, στους 110.

 Το 1928 και 1940 απογράφονται 130 και 174 κάτοικοι αντίστοιχα. Το 1951 οι κάτοικοι ανέρχονται στους 201, σχεδόν διπλάσιοι από την απογραφή του 1900. Το 1961 καταγράφεται το ξεκίνημα της αλματώδους οικιστικής ανάπτυξης της περιοχής με τον οικισμό να έχει 1038 κατοίκους με τον ρυθμό της αύξησης του πληθυσμού να συνεχίζεται σταθερά και το 1971 να αριθμεί 1406 κατοίκους και το 2011 στους 1814. Σήμερα ο πληθυσμός υπερβαίνει τους 2.500 κατοίκους και αυξάνεται πολύ περισσότερο τους θερινούς μήνες από τη προσέλευση Ελλήνων και ξένων παραθεριστών.

      Οι Γούρνες χαρακτηρίζονται πλέον ως λουτρόπολη και από την 1^η Ιανουαρίου 2011 με το Πρόγραμμα Καλλικράτης ορίστηκε ως έδρα του Δήμου Χερσονήσου.

 

                               Οι Γούρνες σήμερα σε νυχτερινή αεροφωτογραφία του Νίκου Αδ. Σωμαρά.